Αμερικάνικη και Ευρωπαϊκή σηψηγονία

Ν. Παππάς, Βιολόγος

Όπως δημοσιεύθηκε στη
Μελισσοκομική επιθεώρηση
τεύχος Μαΐου – Ιουνίου 2014 σελ. 178

 

Τώρα που τα μελίσσια μας έχουν γόνο και όσο αυτός θα υπάρχει, μέχρι αργά το Φθινόπωρο, μπορεί να προσβληθεί από κάποιες ασθένειες όπως είναι οι σηψηγονίες. Σ΄αυτό το άρθρο θα ασχοληθούμε με την  αμερικάνικη και ευρωπαϊκή σηψηγονία. Η πρώτη έχει με μεγάλο μελισσοκομικό ενδιαφέρον διότι αν δεν ληφθούν θεραπευτικά μέτρα μπορεί να επιφέρει μεγάλες οικονομικές ζημιές στο μελισσοκόμο.

  1. Αμερικάνικη σηψηγονία.

Οφείλεται στο βάκιλο με το επιστημονικό όνομα Paenibacillus larvae ένα πολύ ανθεκτικό βάκιλο αφού η ζωή του στο λέπι (θα δούμε παρακάτω τι είναι αυτό) μπορεί να διατηρεί την μολυσματική του δράση ακόμη και μετά από 35 έως 50 χρόνια, ενώ αντέχει στις χαμηλές θερμοκρασίες και στο βρασμό. Σε θερμοκρασία 150 οC στο κερί και για διάστημα 2,5 λεπτών επέζησε το 50% των σπορίων του βακίλου.  Προσβάλει το γόνο των εργατριών μελισσών, των κηφήνων αλλά και των βασιλισσών.

Μετάδοση και διασπορά
Η μετάδοση της ασθένειας γίνεται με την κατάποση των σπόρων του βακίλου από την προνύμφη μαζί με την τροφή. Οι παραμάνες μέλισσες που προσπάθησαν να καθαρίσουν τα μολυσμένα κελιά από τα υπολείμματα των μολυσμένων λαρβών (προνύμφες) μεταφέρουν τώρα τα σπόρια στις προνύμφες που τις ταΐζουν. Έτσι γίνεται κατά κύριο λόγο η μετάδοση μέσα στο μελίσσι. Δεν είναι γνωστό αν και η βαρρόα παίζει κάποιο ρόλο εδώ.
Η μετάδοση από μελίσσι σε μελίσσι γίνεται κυρίως με την παραπλάνηση ή με την λεηλασία. Την ίδια δουλειά μπορεί να κάνει και ο μελισσοκόμος, άθελά του, όταν μεταφέρει κηρήθρες με γόνο από ένα μολυσμένο μελίσσι σε άλλο για να το ενισχύσει ή με κηρήθρα με μέλι που όμως το μέλι φέρει τα σπόρια του βακίλου. Ακόμη και με τα εργαλεία του π.χ. το ξέστρο γίνεται εύκολα η μετάδοση. Με την αγοραπωλησία μελισσιών η ασθένεια μεταφέρεται σε μακρινές αποστάσεις, επίσης όταν γίνονται οι συνηθισμένες μεταφορές των μελισσιών σε άλλες περιοχές. Αν υπάρχουν εκεί κοντά άλλα μελισσοκομεία θα κολλήσουν την αρρώστια. (παραπλάνηση, λεηλασία).

Η εξέλιξη της αρρώστιας και τα συμπτώματα
Η μόλυνση των νεαρών προνυμφών γίνεται μόνο με σπόρια τα οποία μεταφέρουν οι παραμάνες μέλισσες μαζί με την τροφή. Τα σπόρια βλαστάνουν στο σώμα της προνύμφης  η οποία στο σφραγισμένο πλέον κελί της θ΄αρχίσει να χάνει το φυσικό της  χρώμα, θα κιτρινίζει και τέλος θα καταλήξει σε  μια καφετί κολλώδη μάζα που δύσκολα αποσπάται από το κελί. Στη φάση αυτή αν με ένα σπίρτο προσπαθήσουμε να βγάλουμε από το κελί την προνύμφη θα σχηματιστεί μια χαρακτηριστική κολλώδη κλωστή. Αυτό αποτελεί συνήθως και την πρώτη ένδειξη και απόδειξη για τον μελισσοκόμο, ότι πρόκειται για Αμερικάνικη σηψηγονία. Η χαρακτηριστική οσμή ψαρόκολλας είναι επίσης ένα ακόμη χαρακτηριστικό.

Η συνέχεια της εξέλιξης της αρρώστιας είναι οι κολλώδεις προνύμφες να ξηραθούν και να γίνουν σχεδόν ένα σώμα με το κελί, οι οποίες πολύ δύσκολα αποκολλώνται, είναι τα λεγόμενα λέπια που αναφέραμε παραπάνω. Αυτά τα λέπια φέρουν πολλά εκατομμύρια σπόρια πλέον έτοιμα να μεταφερθούν από τις μέλισσες σε νέα ¨θύματα¨.

Η δοκιμή με το σπίρτο και την κολλώδη κλωστή, η  χαρακτηριστική οσμή ψαρόκολλας και ο διάσπαρτος γόνος αποτελούν για το μελισσοκόμο μέτρα διάγνωσης της αρρώστιας και πρέπει να επέμβει.

Καταπολέμηση
Παλιότερα χρησιμοποιούνταν το αντιβιοτικό Τερραμυκίνη* για την καταπολέμηση της Αμερικάνικης σηψηγονίας. Τώρα δεν επιτρέπεται και αρκούμαστε  κατ΄αρχήν  σε μέτρα προφύλαξης, τα οποία είναι όλοι οι χειρισμοί ορθής μελισσοκομικής πρακτικής, ώστε τα μελίσσια μας να είναι δυνατά, να μη πεινάνε, να έχουμε πάντα καλές νεόκτιστες κηρήθρες κ. ά.

Αν όμως παρ΄όλες τις προσπάθειες εκδηλωθεί η ασθένεια τότε ενεργούμε ανάλογα με τη δυναμικότητα του μελισσιού:

  1. Αν το άρρωστο μελίσσι είναι δυνατό (πάνω από 5 πλαίσια) τότε αφαιρούμε όλες τις κηρήθρες από το μελίσσι τις οποίες καίμε στη φωτιά και θάβουμε ότι έχει απομείνει. Το δε  σμήνος υποβάλλουμε στη λεγόμενη διπλή μετάγγιση: Πρώτα απ΄ όλα το σμήνος παραμένει σε μια άδεια καθαρή κυψέλη για 1-2 μέρες χωρίς τροφές ώστε στο χρονικό αυτό διάστημα να γίνει ο αυτοκαθαρισμός των μελισσών. Σε μια καθαρή νέα κυψέλη τοποθετούμε πλαίσια στα οποία έχουμε κολλήσει στο επάνω μέρος μία λωρίδα φύλλου κηρήθρας ως οδηγό. Ρίχνουμε τον πληθυσμό στην κυψέλη με τα πλαίσια και τροφοδοτούμε καλά με σιρόπι. Οι μέλισσες θα χτίσουν κηρήθρες τις οποίες θα καταστρέψουμε και θα κάψουμε και στη συνέχεια θα τοποθετήσουμε το μελίσσι σε νέα καθαρή κυψέλη με τελάρα που θα φέρουν τώρα ολόκληρα φύλλα κηρήθρας. Τροφοδοτούμε καλά με σιρόπι. Το μελίσσι θα χτίσει τις νέες κηρήθρες, η βασίλισσα θ΄ αρχίσει τη γέννα και όλα θα πάνε καλά. Η μέθοδος είναι δοκιμασμένη και έχει καλή επιτυχία. Προσοχή να τοποθετούνται τόσα τελάρα με φύλλα όσα μπορεί να ανεχθεί το μέγεθος του σμαριού που κάθε φορά θα έχουμε. Προτείνεται τις πρώτες μέρες στη δεύτερη μετάγγιση να τοποθετούμε στο κέντρο της κυψέλης μια κηρήθρα με νεαρό γόνο που πήραμε από ένα άλλο μελίσσι. Και όταν εμφανιστεί ο νέος γόνος στο μεταγγισμένο μελίσσι την αφαιρούμε πάλι.
  2. Αν το άρρωστο μελίσσι είναι μικρό τότε το κλείνουμε το βράδυ, ώστε να βρίσκονται όλες οι μέλισσες στην κυψέλη, το θειαφίζουμε για να πεθάνουν οι μέλισσες και την άλλη ημέρα καίμε τις κηρήθρες και απολυμαίνουμε την κυψέλη.

    Οι κηρήθρες άρρωστων μελισσιών από Αμερικάνικη Σηψηγονία καίγονται ή θάβονται. (φωτ. Φ.Παππάς)

Στα περισσότερα βιβλία αναφέρεται ότι η ασθένεια εξελίσσεται αργά και έχει τα γνωρίσματα όπως αναφέρθηκαν παραπάνω. Όμως, νέες έρευνες έδειξαν ότι δεν είναι πάντα έτσι. Έχει βρεθεί ότι υπάρχουν 4 διαφορετικοί γενότυποι  του βακτηρίου οι οποίοι πήραν τα ονόματα ERIC I, ERIC II,  ERIC III και ERIC ΙV από το όνομα της μεθόδου με την οποία διαπιστώνονται. Η επιθετικότητα των διαφόρων αυτών τύπων δεν είναι ίδια. Η επιθετικότητα αυτή βασίζεται στην ικανότητα μεταβολισμού της τροφής που έχουν αυτοί. Η βάση για τη διατροφή τους είναι η φρουκτόζη και γλυκόζη, δηλαδή τα κύρια συστατικά του μελιού. Ο τύπος ERIC II αποδείχθηκε ότι μεταβολίζει κατά τον καλύτερο τρόπο την τροφή. Βρέθηκε ότι για μερικούς τύπους αρκεί ένας μόνο σπόρος σε κάθε προνύμφη ώστε να πεθάνει το 50% (LC50) των προσβεβλημένων προνυμφών  ενώ άλλος τύπος για να έχει το ίδιο αποτέλεσμα ήταν αναγκαίοι μέχρι και 100 σπόροι. Ο τύπος ERIC II θανάτωσε το 90% των μολυσμένων προνυμφών εντός 6 ημερών, δηλαδή πριν σφραγιστούν τα κελιά. Αυτό για την πράξη θα πει ότι ο μελισσοκόμος δεν θα αντιληφθεί την αρρώστια για μεγάλο χρονικό διάστημα καθώς οι μέλισσες θα καθαρίσουν τα κελιά, αφού ακόμη δεν σχηματίζεται η κολλώδης μάζα και η χαρακτηριστική οσμή. Για το μελίσσι όμως θα πει ότι το βακτήριο δεν θα εξαπλωθεί γρήγορα γιατί οι μέλισσες θα καθαρίσουν το πεδίο και μόνο το 10% των μολυσμένων προνυμφών θα σχηματίσουν την κολλώδη μάζα και τα εκατομμύρια των σπόρων.

όψη γόνου προσβεβλημένου από Α.Σ. Διαφέρουν σημαντικά αν και πρόκειται για την ίδια αρρώστια. Η διαφορά οφείλεται στους διαφορετικούς τύπους βακτηρίου. (φωτ. E.Genersch)

 

 

 

Αντίθετα ο τύπος ERIC I είναι πιο αργός στην αρχή της μόλυνσης, θα σχηματιστούν λέπια με εκατομμύρια σπόρια τα οποία θα μεταδοθούν σε όλο το μελίσσι, οι μέλισσες αντιλαμβάνονται αργότερα τις άρρωστες προνύμφες και οι σπόροι θα μεταδοθούν γρηγορότερα σε όλο το μελίσσι. Πρόκειται για λεπτομέρειες μεν οι οποίες  όμως εξηγούν κάποιες διαφοροποιήσεις που ενδεχομένως να παρατηρήσει κανείς σε προσβεβλημένα μελίσσια από Αμερικάνικη σηψηγονία. Αποτελούν επίσης χρήσιμες πληροφορίες για κάποιον που το θέμα τον ενδιαφέρει από ερευνητική άποψη.

Τα στοιχεία αυτά θα τα βρείτε στο Deutsches Bienen -Journal 8/2009,  s. 6, Elke Genersch.

Ανεξάρτητα από τον τύπο ή το βαθμό της προσβολής σημαντικότατο είναι ότι τα μελίσσια που έχουν προσβληθεί από Αμερικάνικη σηψηγονία πρέπει να εξυγιανθούν με τους τρόπους που αναφέραμε παραπάνω. Σημαντικό είναι επίσης  τα άρρωστα μελίσσια να απομακρύνονται από το υπόλοιπο μελισσοκομείο γιατί είναι μόνο θέμα χρόνου η μόλυνση και των άλλων μελισσιών.  Σε καμία περίπτωση δεν αφήνουμε μελίσσια να καταρρεύσουν στο μελισσοκομείο ή ακόμη και μεμονωμένα γιατί καθώς όλοι ξέρουμε ότι όταν το μελίσσι καταρρεύσει θα λεηλατηθεί από άλλα και θα μεταδώσει την ασθένεια παντού. Οι παλιοί μελισσοκόμοι το γνωρίζουν αυτό πολύ καλά, οι νέοι συνάδελφοι ας κάνουν μια παραπάνω προσπάθεια να γνωρίσουν στην πράξη τα σχετικά με την αρρώστια, διάγνωση, καταπολέμηση κ.λπ. για να προστατεύσουν τα υπόλοιπα μελίσσια τους αλλά και των άλλων συναδέλφων. Είναι μεγάλο ηθικό θέμα αυτό.

Ένα άλλο θέμα που πρέπει να τονιστεί είναι η χρήση αντιβιοτικών που δυστυχώς μερικοί χρησιμοποιούν ακόμη. Το κακό που μπορούν να κάνουν σε όλη την ελληνική μελισσοκομία είναι τεράστιο. Ένας μπορεί να είναι αυτός που έκανε χρήση όμως θα μιλάνε για όλο το μέλι. Προσοχή λοιπόν.

Απολύμανση

  1. Θερμοκρασία:
    α). 2-3 ώρες στους 110οC ή 6-90 λεπτά στους 140 οC Καταστρέφονται τα σπόρια της Αμερικάνικης σηψηγονίας (Α.Σ.).
    β) 15 λεπτά στους 60 οC καταστρέφονται οι βλαστικές μορφές της Α.Σ.
  1. Καυστική σόδα σε νερό: 3%-5% σε ζεστό νερό για 15 λεπτά. Για απολύμανση κυψελών και πλαισίων από προσβεβλημένα μελίσσια από Α.Σ. (Προσοχή! πρώτα τοποθετούμε την καυστική σόδα και μετά ρίχνουμε το νερό. Μέτρα προστασίας μας (γάντια, γυαλιά κ.λπ.) είναι απαραίτητα.
  2. Φλόγιστρο: Καταστρέφει τους παθογόνους οργανισμούς. Χρειάζεται ιδιαίτερη επιμονή και επιμέλεια ώστε να δεχθεί όλη η επιφάνεια τη φλόγα. Κατάλληλο για κυψέλες, πλαίσια και το ξέστρο.
  1. Ευρωπαϊκή σηψηγονία

Η ευρωπαϊκή σηψηγονία προκαλείται από το βακτήριο Strepticoccus pluton το οποίο προσβάλει τον νεαρό γόνο. Συνήθως συναντώνται και άλλα βακτήρια ως συνοδευτικά αλλά δεν αποτελούν τα παθογόνα αίτια της ασθένειας. Προσβάλλει τις νεαρές προνύμφες μέχρι 48 ωρών, αν και είναι δυνατή και η προσβολή προνυμφών μεγαλύτερης ηλικίας.

 Μετάδοση και διασπορά
Γίνεται όπως και στην Αμερικάνικη σηψηγονία μέσα στην κυψέλη με την τροφοδοσία των οικιακών μελισσών οι οποίες πριν καθάρισαν άρρωστες προνύμφες. Από μελίσσι σε μελίσσι μεταδίδεται με την παραπλάνηση και τη λεηλασία.

Η εξέλιξη της αρρώστιας και τα συμπτώματα
Σχεδόν όλα εξελίσσονται στον ανοιχτό ακόμη γόνο. Πολύ νεαρές προνύμφες μολύνονται από τις μέλισσες με την τροφοδότηση. Το βακτήριο πολλαπλασιάζεται ραγδαία στο αναερόβιο περιβάλλον στο έντερο της προνύμφης και ανταγωνίζεται την προνύμφη στην τροφή ώστε τελικά αυτή να πεθάνει από ασιτία, στο ανοιχτό ακόμη κελί της. Τα πρώτα συμπτώματα είναι η αλλαγή του χρώματος και από μαργαριταρένιο να γίνει κιτρινωπό την αρχή, και στη συνέχεια καφετί ως μαύρο όταν αρχίσει να αποσυντίθεται. Στην αρχή διακρίνονται έντονα οι τραχείες της λάρβας, ενώ παρατηρείται και μια μετατόπιση της λάρβας από τη συνηθισμένη θέση μέσα το κελί. Συνήθως στη φάση αυτή οι λάρβες απομακρύνονται από τις καθαρίστριες μέλισσες. Είναι δυνατό όμως μερικές απ΄αυτές να πεθάνουν στα σφραγισμένα κελιά, όπου εκεί θα σχηματίσουν ένα ξηρό λέπι, το οποίο όμως εύκολα απομακρύνεται από τις μέλισσες.

Η αρρώστια παρατηρείται τις χρονικές περιόδους του έτους με έντονη παραγωγή γόνου, όταν δηλαδή δεν τρέφονται ικανοποιητικά όλες οι προνύμφες. Αυτό συμβαίνει λόγω της δυσαναλογίας που υπάρχει αυτές τις περιόδους μεταξύ των παραμάνων μελισσών και του γόνου (λίγες παραμάνες, πολύς γόνος).

Αντιμετώπιση
Συνήθως το μελίσσι ξεπερνά την αρρώστια μόνο του. Όμως θα βοηθήσει πάρα πολύ αν ο μελισσοκόμος φροντίσει τα μελίσσια να βρίσκονται σε πλούσια νεκταροέκκριση, να έχουν καλή βασίλισσα, τα μελίσσια να μην είναι αδύνατα, γιατί σ΄ αυτά εμφανίζεται η ασθένεια κατά κύριο λόγο. Όταν η προσβολή είναι έντονη τότε η εφαρμογή της μετάγγισης είναι επιβεβλημένη.

*Τερραμυκίνη είναι το αντιβιοτικό που χρησιμοποιούνταν κατά της Αμερικάνικης σηψηγονίας με δραστική ουσία την oxitetracyclin. Το φάρμακο μολύνει με τα κατάλοιπά του το μέλι, αναστέλλει δε την ανάπτυξη μόνο των βλαστικών μορφών του βακίλου και δεν έχει καμία επίδραση στους σπόρους του, οι οποίοι θα βλαστήσουν και το πρόβλημα θα επανέλθει.